مطالعات فرهنگی و رسانه

مطالعات فرهنگی و فضای مجازی

این سوال مطرح است که ارتباط فضای مجازی با مطالعات فرهنگی چیست ؟ آیا میان فضای مجازی و فضای واقعی اجتماعی ارتباطی وجود دارد ؟ باید یادآور شد که چنانچه بپذیریم که فضای مجازی امتداد فضای واقعی بوده و با اغماض فضای مجازی را برساخته فضای واقعی تصور کنیم و هر آنچه در فضای واقعی صادق است در فضای مجازی نیز صدق بدانیم و از طرف دیگر قبول کنیم که موضوع رشته مطالعات فرهنگی ؛ مطالعه گروه های حاشیه ای است ، در نتیجه فضای مجازی به دلیل اینکه گروه های حاشیه ای را صدادار می کند برای مطالعات فرهنگی فضای گسترده ای از سوژه و ابژه ها پدید می آورد .

فضای مجازی دارای انباشت سوژه و ابژه برای مطالعه است . در اینجا به چند نمونه اشاره می نمایم : زندگی روزمره ، مد ، پرسه زنی و وبگردی ، ارتباطات دو و چند طرفه ، مسافرت های مجازی ، کارو شغل و فعالیت ، همسریابی و همسرگزینی ، ارسال و مراسلات ، فیلم وسینما ، بازی و سرگرمی ، موسیقی ، ورزش ، تقلب ، تخلف و ورود به حریم های خصوصی و عمومی و ... و صدها سوژه دیگر که در حوزه مطالعاتی این رشته قرار دارد . تنها باید مسئله یابی کرد .

زندگی روزمره در فضای مجازی

اگر بپذیریم که ما در عصری زندگی می کنیم که لاجرم تحت تاثیر دو فضا بودن قرار داریم و زندگی مان در این دو فضا در جریان و مدام در رفت و برگشت می باشد ، در نتیجه باید یک سازش و تعادلی میان جهان فیزیکی و جهان مجازی برقرار کنیم . نباید فراموش کنیم که این دو فضا  دارای خصوصیات ذاتی و ماهیت خاص به خود هستند هر چند در تاثیر و تاثر متقابلند لیکن هر کدام دارای خصوصیت منحصر به فرد می باشند که آنها را از هم جدا می سازد .

جهان واقعی جهانی است که آن را لمس می کنیم و آنی که هست بسته به نوع نگاه و دیدی که داریم ؛ درک می کنیم . جهان بیرون از خود که از راه شهود و شناخت تقابلی حاصل می شود . جهانی با مکان و تاریخ خاص . در جهان واقعی برخلاف فضای مجازی ما دارای واقعیت بیرونی هستیم با جنسیت ؛ سن ؛ فرهنگ و بطور کلی هویت قابل باز شناسی که به آن فردیت فرد گفته می شود . در مقابل جهان مجازی جهانی فاقد جغرافیا ، نمادین ، در دسترس برای همگان و دارای ظرفیت  ساخت واقعیت واقعیت می باشد .

فضای مجازی با سه مفهوم اساسی "مجازی شدن " ، " مجازی گرایی " و " مجاز بودگی " مدنیت جدیدی را منعکس می کند . (عاملی : 1384)

مجازی شدن با " صنعت واقعیت مجازی " این امکان را بوجود می آورد تا واقعیت ها به صورت مجازی و در محیط مجازی برای کاربران فراهم گردد . همچنین این فضای این امکان را به کاربران می دهد تا آنها بتوانند فرآیندهای واقعی و فیزیکی را به واقعیت های مجازی تبدیل کنند. در این مقطع است که ما با روندهای جدید کار و زندگی مجازی مواجه می شویم . (همان ) ولی نباید فراموش کنیم که کاربر باید به یک معرفت و شناخت برسد که این فضا ، فضای مجاز است و با فضای واقعی تفاوت ماهوی دارد و نیاید او را دچار توهم از واقعیت بنمایید . مجاز بودن یک شکل و یک تجلی از دنیای واقعی است و نمی توان آن را معادلی برای واقعیت در نظر گرفت ، در غیر این صورت کاربر در دنیایی از ناشناخته ها گم می شود .

همچنین نباید فراموش کنیم که فضای مجازی دارای فرهنگ خاص به خود می باشد . بطوری که با دو جهانی شدن ، دو فضایی شدن فرهنگ نیز محقق می شود . در این نقطه پیوند بین مطالعات فرهنگی و فضای مجازی گره می خورد . فرهنگی تازه از تعامل و یا برخورد میان جهان واقعی و مجازی خودنمایی می کند .

به همین دلیل و با همین رویکرد است که نظریه پردازان این حوزه از جمله " دکترعاملی "از پارادایم واقعی – مجازی شدن فرهنگ  سخن می گوید . «در جهان دو فضایی شده و فرهنگ های دوفضایی شده ما با ایرانی گرایی واقعی و ایرانی گرایی مجازی روبروییم . »(عاملی :1387 )

گفتمان

یکی از مفاهیمی که فوکو نظریه گفتمان خود را بر آن بنا می کند مفهوم پر معنای قدرت می باشد . « یکی از پیش فرض های تمایز گفتمان ها ،کشف رابطه قدرت و دانش و تشخیص پیآمد های آن در تولید ابژه های جدید است . ظهور قدرت ، تولید دانش و ابژه سازی همگی در درون گفتمان ها صورت می گیرد . » (بهرامی ، 198:1388)

فوکو معتقد است که « گفتمان حوزه ی معناداری است که شرایطی را برای تجربه ، اندیشه و عمل فراهم می آورد . فوکو نشان می دهد که چگونه ابژه ها در گفتمان ساخته می شوند و تصریح می کند که این فرآیند از طریق غیر سازی به انجام می رسد . وی در سطحی فراتر همه افکار و اعمال سوژه را شکل یافته گفتمان غاالب جامعه می داند .  بنابراین برای او دست یابی به حیطه ی غیر گفتمانی و یا واقعیتی فراگفتمانی امکان پذیر نیست . از طرف دیگر فوکو معتقد است که گفتمان ها محصول انتخاب و کنش خردمندانه ی کنشگران نیستند بلکه برعکس سوژه ها مخلوق گفتمان ها هستند . ( همان ،208 )

پاستر با مفهوم پایگاه های داده به عنوان " پیکربندی های زبان " نظریه فوکو را در ارتباط با فرهنگ سایبر این چنین شرح و بسط می دهد :

« پایگاه های داده ها ؛ گفتمان هستند ... زیرا بر روی شکلگیری سوژه تاثیر می گذارند ... پایگاه داده به خاطر شکل الکترونیکی اش  کاملا قابل انتقال به فضاست و برای دوره ای نامعین ، قابل نگهداری در زمان است که ممکن است برای همیشه و در همه جا به درازا بکشد ...  پایگاه داده گفتمانی از نگارش محض است که مستقیما قدرت مالک /کاربرش را تقویت می کند . » (بل ،134:1389 )

در نتیجه مجازی شدن روز افزون فعالیت های زندگی روزمره (خرید ، بانکداری ،کارکردن ) ، پایگاه های داده را می توان با جزییات بیشتری تغییر داد تا "نیم رخ های متمایزی " از عادات ، ارزش ها و سلیقه های ما را بسازد . (همان :134) در این صورت ، داده های شخصی ما تبدیل به جزیی از هویت اجتماعی ما می شود و اینکه ما چه کسی هستیم را از منظر استفاده های پایگاه های داده دوباره تعریف می کند . 

منابع

1- بهرامی کمیل ، نظام (1388) ، نظریه رسانه ها (جامعه شناسی ارتباطات ) ، تهران : کویر .

2- عاملی ،سعیدرضا (1387) ،  دوجهانی شدن ها و دوفضایی شدن فرهنگ ، مطالعات فرهنگی ، مصرف فرهنگی وزندگی روزمره در ایران ،تهران : انتشارات جهاد دانشگاهی .

3- عاملی ، سعیدرضا (1384) ، دو فضایی شدن کره زمین و توسعه واقعی – مجازی ، ارزیابی فضای مجازی ایرانی مجموعه مقالات دانشجویی ، تهران

4- بل ، دیوید (1389) ، درآمدی بر فرهنگ سایبر ، مسعود کوثری ، حسین حسنی ، تهران : جامعه شناسان .